Tổng kết thực tiễn, nghiên cứu lý luận về chủ nghĩa xã hội

Điều này thể hiện rất rõ trong tất cả các bài viết của cuốn sách, thể hiện ở một số điểm cơ bản sau:

Một là, tổng kết thực tiễn đổi mới cùng với nghiên cứu lý luận giúp chúng ta khắc phục những quan niệm giản đơn về CNXH, làm cho nhận thức về CNXH đúng đắn hơn, sâu sắc hơn. Trong cuốn sách, Tổng Bí thư khẳng định “Trong những năm tiến hành công cuộc đổi mới, từ tổng kết thực tiễn và nghiên cứu lý luận, Đảng Cộng sản Việt Nam từng bước nhận thức ngày càng đúng đắn hơn, sâu sắc hơn về chủ nghĩa xã hội và thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội; từng bước khắc phục một số quan niệm đơn giản trước đây như: đồng nhất mục tiêu cuối cùng của chủ nghĩa xã hội với nhiệm vụ của giai đoạn trước mắt; nhấn mạnh một chiều quan hệ sản xuất, chế độ phân phối bình quân, không thấy đầy đủ yêu cầu phát triển lực lượng sản xuất trong thời kỳ quá độ, không thừa nhận sự tồn tại của các thành phần kinh tế; đồng nhất kinh tế thị trường với chủ nghĩa tư bản; đồng nhất nhà nước pháp quyền với nhà nước tư sản...”[1].

Hai là, tổng kết thực tiễn đổi mới cùng với nghiên cứu lý luận giúp chúng ta hình thành được mô hình CNXH Việt Nam. Chính nhờ tổng kết thực tiễn, mặc dù vẫn còn một số vấn đề cần tiếp tục đi sâu nghiên cứu nhưng Đảng ta đã hình thành nhận thức tổng quát về mô hình CNXH Việt Nam với tám đặc trưng phù hợp thực tiễn Việt Nam[2]. Để thực hiện được tám đặc trưng đó, chúng ta cần triển khai tám phương hướng lớn[3].

Ba là, tổng kết thực tiễn đổi mới cùng với nghiên cứu lý luận giúp chúng ta nhận thức rõ hơn, đúng hơn về thời kỳ quá độ đi lên CNXH. Từ tổng kết thực tiễn xây dựng CNXH ở Việt Nam, nhất là hơn 35 năm đổi mới mà Đảng ta đã nhận thức sâu sắc rằng “Việt Nam đi lên chủ nghĩa xã hội từ một nước nông nghiệp lạc hậu, bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa, lực lượng sản xuất rất thấp, lại trải qua mấy chục năm chiến tranh, hậu quả rất nặng nề; các thế lực thù địch thường xuyên tìm cách phá hoại cho nên lại càng khó khăn, phức tạp, nhất thiết phải trải qua một thời kỳ quá độ lâu dài với nhiều bước đi, nhiều hình thức tổ chức kinh tế, xã hội đan xen nhau, có sự đấu tranh giữa cái cũ và cái mới”[4]. Vì vậy “quá độ lên chủ nghĩa xã hội là một sự nghiệp lâu dài, vô cùng khó khăn và phức tạp, vì nó phải tạo sự biến đổi sâu sắc về chất trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội”[5]. Do đó, không thể chủ quan, nóng vội được.

Bốn là, tổng kết thực tiễn đổi mới cùng với nghiên cứu lý luận giúp chúng ta xác định rõ và đúng nội hàm của “bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa”. Trước đây nhận thức về “bỏ qua” chế độ TBCN cũng giản đơn, thiếu thống nhất. Hiện nay, qua tổng kết thực tiễn xây dựng CNXH ở nước ta cho thấy “Nói bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa là bỏ qua chế độ áp bức, bất công, bóc lột tư bản chủ nghĩa; bỏ qua những thói hư tật xấu, những thiết chế, thể chế chính trị không phù hợp với chế độ xã hội chủ nghĩa, chứ không phải bỏ qua cả những thành tựu, giá trị văn minh mà nhân loại đã đạt được trong thời kỳ phát triển chủ nghĩa tư bản. Đương nhiên, việc kế thừa những thành tựu này phải có chọn lọc trên quan điểm khoa học, phát triển”[6].

Năm là, tổng kết thực tiễn đổi mới cùng với nghiên cứu lý luận giúp chúng ta bổ sung, phát triển một số vấn đề lý luận về CNXH Việt Nam. Điều này thể hiện ở những điểm sau:

i) Đưa ra quan niệm về phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN. Trong cuốn sách, Tổng Bí thư đã khẳng định rất rõ “Đưa ra quan niệm phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một đột phá lý luận rất cơ bản và sáng tạo của Đảng ta, là thành quả lý luận quan trọng qua 35 năm thực hiện đường lối đổi mới, xuất phát từ thực tiễn Việt Nam và tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm của thế giới”[7]. Đây là kết quả tổng kết thực tiễn, nghiên cứu lý luận, tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm quốc tế. Nền kinh tế thị trường định hướng XHCN Việt Nam vừa có những đặc trưng của nền kinh tế thị trường hiện đại, hội nhập quốc tế, vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị trường lại vừa có những đặc trưng rất Việt Nam. Đó là có sự quản lý của nhà nước pháp quyền XHCN, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo; bảo đảm định hướng XHCN nhằm mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”. Đúng như Tổng Bí thư khẳng định “Đó là một kiểu kinh tế thị trường mới trong lịch sử phát triển của kinh tế thị trường; một kiểu tổ chức kinh tế vừa tuân theo những quy luật của kinh tế thị trường, vừa dựa trên cơ sở và được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội, thể hiện trên cả ba mặt: sở hữu, tổ chức quản lý và phân phối. Đây không phải là nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa và cũng chưa phải là nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa đầy đủ (vì nước ta còn đang trong thời kỳ quá độ)”[8]. Đặc biệt chính từ thực tiễn Việt Nam, tổng kết thực tiễn đổi mới, Đảng ta đã nhận thức sâu sắc rằng “đặc trưng cơ bản, một thuộc tính quan trọng của định hướng xã hội chủ nghĩa trong kinh tế thị trường ở Việt Nam là phải gắn kinh tế với xã hội, thống nhất chính sách kinh tế với chính sách xã hội, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước, từng chính sách và trong suốt quá trình phát triển”[9].

ii) Đưa ra mô hình nhà nước pháp quyền XHCN là hình thức tối ưu thực hiện quyền làm chủ của nhân dân. Trong cuốn sách, Tổng Bí thư chỉ ra rất rõ “Chúng ta nhận thức rằng, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa về bản chất khác với nhà nước pháp quyền tư sản là ở chỗ: pháp quyền dưới chế độ tư bản chủ nghĩa về thực chất là công cụ bảo vệ và phục vụ cho lợi ích của giai cấp tư sản, còn pháp quyền dưới chế độ xã hội chủ nghĩa là công cụ thể hiện và thực hiện quyền làm chủ của nhân dân, bảo đảm và bảo vệ lợi ích của đại đa số nhân dân. Thông qua thực thi pháp luật, Nhà nước bảo đảm các điều kiện để nhân dân là chủ thể của quyền lực chính trị, thực hiện chuyên chính với mọi hành động xâm hại lợi ích của Tổ quốc và nhân dân”[10].

iii)Xác định văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc. Chính tổng kết thực tiễn đổi mới, nghiên cứu lý luận đã giúp Đảng ta phát triển lý luận về vai trò, vị trí của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng CNXH. Trong cuốn sách, Tổng Bí thư chỉ rõ “Chúng ta coi văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc; xác định phát triển văn hóa đồng bộ, hài hòa với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ, công bằng xã hội là một định hướng căn bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Nền văn hóa mà chúng ta xây dựng là nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, một nền văn hóa thống nhất trong đa dạng, dựa trên các giá trị tiến bộ, nhân văn; chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh giữ vai trò chủ đạo trong đời sống tinh thần xã hội, kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của tất cả các dân tộc trong nước, tiếp thu những thành tựu, tinh hoa văn hóa nhân loại, phấn đấu xây dựng một xã hội văn minh, lành mạnh, vì lợi ích chân chính và phẩm giá con người, với trình độ tri thức, đạo đức, thể lực, lối sống và thẩm mỹ ngày càng cao”[11].

iv) Nắm vững và xử lý tốt các quan hệ lớn trong thời kỳ quá độ lên CNXH. Từ tổng kết thực tiễn đổi mới, Đảng ta nhận thức rõ trong thời kỳ quá độ lên CNXH, khi thực hiện các định hướng lớn xây dựng CNXH chúng ta phải nhận thức và xử lý tốt các quan hệ lớn. Đại hội XI xác định 8 quan hệ lớn, tổng kết thực hiện nghị quyết Đại hội XI, Đại hội XII bổ sung thêm 1 quan hệ lớn và tổng kết thực hiện nghị quyết Đại hội XII, Đại hội XIII bổ sung thêm “mối quan hệ giữa thực hành dân chủ và tăng cường pháp chế, bảo đảm kỷ cương xã hội”. Trong cuốn sách, Tổng Bí thư nêu rất rõ “chúng ta cần tiếp tục nắm vững và xử lý tốt các mối quan hệ lớn: Giữa ổn định, đổi mới và phát triển; giữa đổi mới kinh tế và đổi mới chính trị; giữa tuân theo các quy luật thị trường và bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa; giữa phát triển lực lượng sản xuất và xây dựng, hoàn thiện từng bước quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa; giữa nhà nước, thị trường và xã hội; giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo vệ môi trường; giữa xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; giữa độc lập, tự chủ và hội nhập quốc tế; giữa Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý và nhân dân làm chủ;”[12]. Đối với Việt Nam đi lên CNXH từ xuất phát điểm thấp lại bị ảnh hưởng bởi các cuộc chiến tranh giành độc lập và bảo vệ Tổ quốc thì đúng như Tổng Bí thư nhấn mạnh “Đó là những mối quan hệ lớn, phản ánh các quy luật mang tính biện chứng, những vấn đề lý luận cốt lõi về đường lối đổi mới của Đảng ta, cần tiếp tục được bổ sung, hoàn thiện và phát triển phù hợp với thay đổi của thực tiễn; đòi hỏi chúng ta phải nhận thức đúng và đầy đủ, quán triệt sâu sắc và thực hiện thật tốt, có hiệu quả. Tuyệt đối không được cực đoan, phiến diện”[13].

Qua những đánh giá trên chúng ta thấy tổng kết thực tiễn có vai trò to lớn trong bổ sung, phát triển lý luận về CNXH. Tuy nhiên, đúng như Tổng Bí thư cũng khẳng định trong cuốn sách “Đất nước ta đã qua 35 năm thực hiện công cuộc đổi mới, Đảng ta đã qua 30 năm thực hiện Cương lĩnh năm 1991, song hiện vẫn còn không ít vấn đề lý luận, thực tiễn chưa được luận giải thấu đáo và làm sáng tỏ; vẫn còn những vấn đề mới mà thực tiễn phát triển của thế giới, nhất là của Việt Nam đặt ra cần được nghiên cứu, tổng kết để góp phần phát triển, hoàn thiện đường lối, quan điểm, chủ trương của Đảng, làm cơ sở tăng cường sự thống nhất trong Đảng, sự đồng thuận trong xã hội, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh, phản bác các quan điểm sai trái, xuyên tạc của các thế lực thù địch, phản động”[14]. Do vậy chúng ta phải không ngừng đẩy mạnh tổng kết thực tiễn nâng tầm lý luận của Đảng.